شابک یا ISBN چیست؟ همه چیز درباره شابک
یکی از سوالات پرتکرار برای علاقمندان به چاپ کتاب و همچنین افرادی که کتابی را می‌خوانند این است که شابک چیست؟ و چه کاربردی دارد. باتوجه به اینکه گرفتن شابک برای چاپ کتاب اهمیت زیادی دارد، در این مقاله شما را با این اصطلاح و جزئیات آن آشنا خواهیم کرد. با سایت انتشارات اندیشه آگاه همراه باشید.
شابک چیست؟ تعاریف و تاریخچه
برای اینکه بدانیم شابک چیست؟ باید بدانیم که شابک مخفف چهار کلمه شماره استاندارد بین‌المللی کتاب است. معادل انگلیسی آن نیز کلمه ISBN است که آن هم مخفف International Standard Book Number است. شابک در واقع یک شماره ۱۰ یا ۱۳ رقمی است که به هر کتاب چاپی در جهان تعلق می‌گیرد و بخش‌های مختلف آن معرف یا نشانگر چیزی هستند. درواقع این کد تنها یک عدد نیست بلکه با مشاهده آن می‌توان به اطلاعاتی درباره کتاب پی برد که در ادامه آن را توضیح خواهیم دارد. یکی از نکات مهم درباره شابک این است که اگر یک کتاب در چندین نسخه منتشر شود و برای مثال دارای یک نسخه الکترونیکی، یک نسخه چاپی با جلد شومیز یا کاغذی و یک نسخه چاپی با جلد گالینگور یا سخت باشد، هر کدام شابک جداگانه‌ای دریافت می‌کنند.
پیش از استانداردسازی و استفاده گسترده از شابک در سطح جهان، کتاب‌فروشی‌های کشور انگلستان برای فروش و چک کردن موجودی‌هایشان از یک کد ۹ رقمی استفاده میکردند. بنابراین این کد برای نخستین بار در سال ۱۹۶۶ مطرح شد و دارای ۹ رقم بود. سپس سازمان بین‌المللی استانداردسازی یا همان ISO به فکر ایجاد یک استاندارد برای شماره‌گذاری کتاب‌ها افتاد. این سازمان همان شماره ۹ رقمی را مورد استفاده قرار داد؛ اما در سال ۱۹۶۷ آن را به ۱۰ رقم افزایش داد و استفاده از این تعداد رقم تا سال ۲۰۰۶ ادامه داشت. از سال ۲۰۰۷ تصمیم گرفته شد که شابک به ۱۳ رقم افزایش یابد تا بتوان تعداد کتاب را شماره‌گذاری و چاپ کرد. در همان اوایل استاندارد سازی شماره‌گذاری کتاب، برای اجرا و پیاده‌سازی این سیستم شماره‌گذاری یک سازمان بین‌المللی ایجاد شد که مقر آن در شهر لندن قرار گرفته است و به «آژانس یا سازمان جهانی شابک» مشهور است. این سازمان یک مقر در هر کشور یا در هر منطقه دارد که وظیفه هماهنگ‌سازی و تخصیص آن را برعهده دارند.
ایران نیز در سال ۱۳۷۲ به عضویت این سازمان جهانی درآمد و خانه کتاب به نمایندگی از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان متولی این امر تعیین گردید و نمایندگی این سازمان جهانی را در ایران برعهده دارد.
ساختار و اعداد شابک
حال که با تاریخچه و دلایل پیدایش شابک آشنا شدید، بهتر است به بررسی ساختار تشکیل دهنده آن بپردازیم. همانگونه که اشاره شد از سال ۲۰۰۷ به بعد شابک از ۱۳ رقم تشکیل می‌شود که هر بخش آن گویای یک موضوع خاص هستند.
این کد ۱۳ رقمی متشکل از ۵ دسته عدد است که توسط ۴ خط از همدیگر جدا می‌شوند. سه رقم اول نشان دهنده این است که این محصول یک کتاب است و آن را از سایر محصولات جدا می‌کند سه رقم اول تنها می‌تواند ۹۷۸ و ۹۷۹ باشد. سه رقم دوم نشان دهنده کشوری است که کد صادر شده است و برای ایران تا کنون سه عدد شامل ۹۶۴ و ۶۰۰ و ۶۲۲ صادر شده است. پنج رقم بعدی نشان دهنده کد ناشر است و رقم بعدی نشان دهنده این است که کتاب حاضر در بین کتاب‌های این ناشر چه کدی دارد. در نهایت رقم آخر عدد کنترل نامیده می‌شود که برای بررسی صحت شابک استفاده می‌شود.
درباره عدد کنترل باید اضافه شود که این عدد در انتهای شابک قرار دارد و با استفاده از یک محاسبه ریاضی ساده، می‌توان دریافت که آیا این کد درست است یا جعل شده است. عدد کنترل همواره بین ۰ تا ۹ است.
سوالات متداول درباره شابک
آیا می‌توان کتابی را بدون شابک منتشر کرد؟ در خارج از ایران برخی از ناشران خصوصی یا نویسندگانی که بدون همکاری ناشر کتابی را چاپ می‌کنند، بدون دریافت شابک کتاب خود را منتشر می‌کنند. در ایران برای اینکه کتابی به چاپ برسد نیازمند اخذ مجوز از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است و برای دریافت مجوز از این وزارتخانه نیز باید برای کتاب این کد را بگیرید. بنابراین در خارج از ایران چاپ کتاب بدون شابک امکان‌پذیر است اما در ایران خیر. همچنین براساس قانونی که در سال ۱۳۷۵ در هیئت دولت مصوب شده است استفاده از شابک از سوی ناشران اجباری است.
آیا برای چاپ یک کتاب به زبانی دیگر برای مثال انگلیسی، می‌توانم در ایران شابک بگیرم؟ بله. شما در هر کشوری بدون توجه به زبان رسمی آن کشور، می‌توانید با یک ناشر برای چاپ کتاب خود قرارداد ببندید و از همان ناشر مجوزهای مربوطه را دریافت کنید.
آیا می‌توان از یک شابک دو بار استفاده کرد؟ خیر. هر شابک تنها برای یک کتاب خاص قابل استفاده است و برای کتاب‌های جدید باید از کد جدید استفاده کنید. حتی اگر مدتی طولانی از چاپ یک کتاب گذشته باشد و آن کتاب درحال حاضر در بازار موجود نباشد باز هم نمی‌توان از آن شابک استفاده کرد.
آیا نویسنده یا مترجم خود می‌تواند شابک بگیرد؟ درگذشته قانونی به نام ناشر مولف در ایران وجود داشت و هر نویسنده‌ای بدون نیاز به ناشر می‌توانست برای کتاب خود مجوزهای مربوطه را دریافت کند و آن را به چاپ برساند. درحال حاضر این قانون منسوخ شده است و برای چاپ کتاب و دریافت هر مجوزی نیاز به همکاری با یک ناشر دارید.
در این مقاله درصدد این بودیم که به این سوال پاسخ دهیم که شابک چیست؟ در صورت تمایل به چاپ کتاب خود می‌توانید با همکاران ما در انتشارات اندیشه آگاه تماس بگیرید. برای این منظور به صفحه تماس با ما مراجهه کنید.
